افلاک از کِی صلب شدند؟ نگاهی به تاریخ تحول مفهوم فلک در تمدن اسلامی

صدرفراتی, محمد مهدی; گمینی, امیرمحمد

doi:10.30465/ps.2021.38576.1559

افلاک از کِی صلب شدند؟ نگاهی به تاریخ تحول مفهوم فلک در تمدن اسلامی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

محمد مهدی صدرفراتی ¹

امیرمحمد گمینی ²

¹ پژوهشگر پسادکتری، دانشگاه تهران

² استادیار پژوهشکده تاریخ علم، دانشگاه تهران

https://doi.org/10.30465/ps.2021.38576.1559

چکیده

در این مقاله به دنبال بررسی سیر تحول مفهوم «فلک» و ارائه روایتی معقول از چرایی حذف آن در تاریخ نجوم هستیم. نشان خواهیم داد که مفهوم فلک در دوره یونان باستان از ابهامی مفهومی رنج می برد. این ابهام به طور ویژه در دو رویکرد هندسی و فیزیکی به این مفهوم بازتاب پیدا می کند. مفهوم «فلک» در آثار منجمان بزرگ یونانی همچون بطلمیوس در برخی مواضع با رویکرد هندسی و در برخی دیگر با رویکرد فیزیکی استفاده شده است. این ابهام در علم تمدن اسلامی اندک اندک زایل شد. ما معتقدیم تدقیق مفهوم «فلک» حدودا از قرن پنجم هجری و با آثار ابن هیثم و ابوریحان بیرونی آغاز شد و در مکتب مراغه در قرن هشتم هجری به اوج بلوغ خود رسید. مفهوم بالغ شدۀ فلک، حول چند مولفه مفهومی اصلی مورد توافق دانشمندان بود و با دقت بالایی مورد استفاده قرار می گرفت. یکی از این مقومات مفهومی مورد توافق، صلب بودن افلاک است و دقیقا همین مولفه در تعارض با برخی از مشاهدات منجمان قرن شانزدهم اروپا قرار گرفت. در نهایت تیکو براهه و دیگر دانشمندان قرن شانزدهم به این نتیجه رسیدند که مفهوم «فلک» انعطاف لازم برای اصلاح و استفاده مجدد در نظریات جدید را ندارد و طرد آن نسبت به حفظ آن مقرون به صرفه تر است.

کلیدواژه‌ها

فلک

مفهوم

تغییرات مفهومی

علم در تمدن اسلامی

طرد مفهوم

صلبیت افلاک

عنوان مقاله English

When did Celestial Orbs become Hard? An overview of the history of the concept Orb in the Islamic Civilization

نویسندگان English

Mohammad Mahdi Sadrforati ¹

Amir Mohammad Gamini ²

¹ Postdoc Researcher, University of Tehran

² Assistant Professor of the Institute for the History of Tehran, University of Tehran

چکیده English

This paper investigates the evolution of the concept orb in order to give a rational explanation for the concept's introduction and dissolution. This concept, we will argue, was initially introduced in the Greek culture, while suffering from some conceptual ambiguitites. In particular, two geometrical and physical understandings were associated with the concept and they were indistinguishable among different passages. For Ptolemy, the concept of orb had both geometrical and physical realizations in different treatises. But such conceptual ambiguity was gradually eliminated in the Islamic age of science. We believe that this concept articulation was initiated from the early tenth century by the works of Ibn al-Haytham and Al-Bīrūnī and by the end of the thirteenth century ultimately the concept was used with its highest clarity. We will enumerate some key conceptual characteristics of the concept in this period in order to show how these components marked the beginning of its dissolution in the sixteenth century. In particular, Tycho Brahe and his fellow astronomers in the sixteenth century decided to abandon the concept for some contradictions between these conceptual components and their own empirical observations.

کلیدواژه‌ها English

Celestial orb

Concept

Conceptual change

Islamic age of Science

Concept abandonment

Hardness of orbs

ابنسینا (1379) کتاب النجاة، تصحیح محمدتقی دانشپژوه، دانشگاه تهران، تهران.
- (1362) کتاب الشفاء، جلد دوم، انتشارات آِت الله مرعشی نجفی، قم.
- (1405) طبیعیات شفا، به کوشش ابراهیم مدکور، جلد دوم، قم.
ابنهیثم (1990) فی هیئة العالم، تصحیح و تحقیق اسحاق صفی لنغرمان (Langermann)، انتشارات غرلند، نیویورک و لندن.

ارسطو (1379) در آسمان، ترجمۀ اسماعیل سعادت، انتشارات هرمس، تهران.

بیرونی، ابوریحان (1954) القانون المسعودی، حیدرآباد، عثمانیه.

خرقی، عبدالجبار (1399) منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک، تصحیح حنیف قلندری، موسسه میراث مکتوب، دانشگاه تهران، تهران.

دشتکی، غیاثالدین منصور، (نسخه خطی) السفیر فی الهیئة. نسخه کتابخانه مجلس، در مجموعۀ 5360: گ109پ الی گ128پ.

رضوی، رسول و دارینی، رضا (1396) «واکنش متکلمان در برابر چالشهای برخاسته از هیئت بطلمیوسی»، فصلنامه کلام اسلامی، دوره 26، شماره 103، ص 145-129.

شیرازی، قطب الدین (1385) درة التاج فی غرة الدباج، قسمت اول، تصحیح محمد مشکات، نشر حکمت، تهران.
- (نسخه خطی) اختیارات مظفری، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره 11954.
قلندری، حنیف (1390) «ماهیت فیزیکی افلاک: بررسی مفهوم فلک در آثار هیئت»، تاریخ علم، شماره 10، ص 108-67.

معصومی همدانی، حسین (1380) «از آسمانی دیگر»، نشر دانش، شماره 100، ص 37-27.
- (1383) «بطلمیوس: تکملۀ 1- الاقتصاص»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دوازدهم: صص 261-265.
- Donahue, W.H. (1981). The Dissolution of the Celestial Spheres, Ph.D. diss. (1972). New York: Arno Press.
- Duhem, P. (1954). Le Systeme du monde, 2nd ed. (1st ed. 1913), Paris.
- Furley, D. (1987). The Greek Cosmologists (The Greek Cosmologists). Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511552540.
- Gardner, M. (1983). “Realism and Instrumentalism in Pre-Newtonian Astronomy” in Testing Scientific Theories, ed. John Eanrman, Minneapolis: University of Minnesota.
- Gingerich, O. (1973). ‘Kepler’. In Dictionary of Scientific Biography, ed. C. C. Gillespie, vol. 7. New York: Scribners, pp. 289-312.
- Granada, M. (2006). ‘Did Tycho Eliminate the Celestial Spheres before 1586?’. Journal For The History Of Astronomy, 37(2), pp.125-145. doi: 10.1177/002182860603700201.
- Goldstein, B. & Barker, P. (1995). ‘The role of Rothmann in the dissolution of the celestial spheres,’ The British Journal For The History Of Science, 28(04), pp.385-403.
- Grant, E. (1987). ‘Celestial Orbs in the Latin Middle Ages,’ Isis, 78(2), pp.153-173.
- __ (1994). Planets, stars and orbs: The medieval cosmos, 1200-1687, Cambridge University Press.
- Guthrie, W. K. C. (ed.), (1939), Aristotle's On the Heavens, Harvard University Press.
- Hartner, W. (1955). “The Mercury Horoscope of Marcantonio Micbiel of Venice: A Study in the History of Renaissance Astrology and Astronomy.” Vistas in Astronomy (1): 84-138.
- Al-Haytham (1990). Ibn al-Haytham's On the Configuration of the World, Eds. Langermann, Tzvi. Garland: New York.
- Heath, T. (1991). Greek Astronomy, Dover Publications Inc, New York.
- Hullmeine, P. (2019) “Al-Bīrūnī and Avicenna on the Existence of Void and the Plurality of Worlds”, Oriens 47, pp. 114–144.
- Laudan, L. (1981). ‘A Confutation of Convergent Realism’, Philosophy of Science, Vol. 48, No. 1, pp. 19-49.
- Lerner, M-P. (1989). “Le probleme de la matiere celeste apres 1550: aspects de la bataille des cieux fluids”, Revue d'Histoire des Sciences, 42, pp.255-280.
- __ (1996). Le monde des sphères: I. Genèse et triomphe d'une représentation cosmique, Vol.1, First Edition, Les Belles Letters.
- Lloyd, G. E. R. (1978), “Saving the Appearances”, Classical Quarterly 28: 202-22.
- Murschel, A. (1995). “The Structure and Function of Ptolemy’s Physical Hypotheses of Planetary Motion”, Journal for the History of Astronomy, 26 (1): 33-61.
- Nasr, S. H. (2010). Majmoo’ah Al-As'ilah wa'l-Ajwiba, [ARABIC], Dar Byblion: Paris.
- Ragep, J. (1990) “Duhem, the Arabs, and the History of Cosmology”. Synthese 83, pp. 201-214.
- __ (2001). “Freeing Astronomy from Philosophy: An Aspect of Islamic Influence on Science,” Osiris, Vol. 16, Science in Theistic Contexts: Cognitive Dimensions, pp. 49-64+66-71.
- Rashed, R. (2014). Ibn al-Haytham, New Spherical Geometry and Astronomy: A History of Arabic sciences and mathematics, vol. 4, Routledge, Tayler and Francis, London and New York.
- Rosen, E. (1985) “The dissolution of the Celestial Spheres,” Journal of the History of Ideas, Vol.46, p.13-31.
- Sabra, A. (1998). “Configuring the Universe: Aporetic, Problem Solving, and Kinematic Modeling as Themes of Arabic Astronomy”, Perspectives on Science, Vol. 6, No. 3, pp. 288-330.
- Swerdlow, N. (1976). “Pseudoxia Copernicana: or, Enquiries into Very Many Received Tenents and Commonly Presumed Truths, Mostly Concerning Spheres,” Archives Internationales d'Histoire des Sciences, Vol. 26, pp. 108-158.
- Toomer, G. J. (1984). (tr.), Ptolemy’s Almagest. London.
- Wolfson, H. A. (1962). “The Problem of the Souls of the Spheres from the Byzantine Commentaries on Aristotle through the Arabs and St. Thomas to Kepler”, Dumbarton Oaks Papers, 16, 65-93.