نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

بخش تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز

چکیده

شیوع بیماریهای همه گیر و چگونگی رویارویی و شیوه مقابله با این بیماریها در شناخت روند تحولات تاریخ اجتماعی
دارای اهمیت بسیاری است. جوامع اسلامی در سرزمینهای مدیترانه شرقی دارای اشتراکات زیادی از نظر جغرافیایی،
تاریخی و فرهنگی بوده اند. از همان آغاز ظهور اسلام و طی فتوحات مسلمانان و سپس در سراسر دوران حکومت امویان
همواره یکی از دشواریهای جوامع اسلامی در مدیترانه شرقی شیوع نابهنگام طاعون و تلفات سنگین و پیامدهای گسترده
ناشی از آن بود. یافته های پژوهش نشان میدهد که شیوع بیماری طاعون معروف به طاعون ژوستینین در اواخر دوره
باستان در دو امپراتوری روم و ایران و انتقال آن به دوره اسلامی، مسلمانان را در سرزمینهای فتح شده با مسائل تازه ای
مواجه ساخت و پیامدهای گسترده ای بر تحولات سده های نخستین اسلامی داشت. در پژوهش حاضر به روش توصیفی-
تحلیلی چگونگی شیوع ادامه دار بیماری طاعون در بخشی از تاریخ و جغرافیای جهان اسلام و بازتاب آن در تاریخنگاری
و مباحث فکری و سیاسی مسلمانان مورد بررسی قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Epidemics of Plague in the Eastern Mediterranean and its reflection in Muslim historiography and thought in the early Islamic period

نویسنده [English]

  • Ahmad Fazlinejad

History Department. Shiraz University

چکیده [English]

The prevalence of epidemics and how to deal with them is very important in understanding the changes of social history. Islamic societies in the Eastern Mediterranean have a lot in common features geographically, historically and culturally. One of the difficulties of Islamic societies in the Eastern Mediterranean since the beginning of the rise of Islam and during the Muslim conquests and then throughout the Umayyad period was the unexpected outbreak of the plagues and the heavy casualties and the consequences that resulted from them. The results of this study show that the outbreak of the plague known as the Justinian plague in the late antiquity in the two empires of Rome and Iran and its transfer to the Islamic period, faced new problems for Muslims in the conquered lands and had far-reaching consequences for the developments of the first centuries of Islam. In this study by descriptive-analytical method the continuous prevalence of plague in a part of the history and geography of the Islamic world and its reflection in the historiography and intellectual and political issues of Muslims has been investigated.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Plague of Justinian
  • Eastern Mediterranean
  • Muslims
  • Plague of Amwas
  • Islamic Caliphate
ابن اثیر جزری (1385ق/1965م). الکامل فی التاریخ، الجزء الثانی، الجزء الرابع، الجزء الخامس، بیروت: دارالصادر.
ابن الجوزی، ابی الفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد (1415ق/ 1995م). المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم. دراسه و    تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، الجزء السادس عشر، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن العبری، ابی الفرج جمال الدین (1986). تاریخ الزمان، نقله الی العربیه: الاب اسحق أرمله، بیروت: المکتبه الشرقیه.
ابن بلخی (1384). فارسنامه، تصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون، تهران: اساطیر.
ابن تغری بردی، جمال الدین ابوالمحاسن یوسف (1413ق/1992م). النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قدم له و    علق علیه محمد حسین شمس الدین، ج 4، 5، 15، بیروت: دارالکتب العلمیه. 
ابن خطیب، محمد بن قاسم بن یعقوب الاماسی (1423ق/2003م). روض‏الاخیار المنتخب من ربیع الابرار، حلب: دارالقلم العربی.
ابن سینا، شیخ‏الرئیس ابوعلی (1389). قانون فی‏الطب. ترجمه عبدالرحمن شرفکندی (هه ژار)، جلد 6، تهران: سروش.
ابن عساکر، علی بن حسن (1415ق). تاریخ مدینة دمشق وذکر فضلها وتسمیة من حلها من الاماثل أو اجتاز بنواحیها من واردیها وأهلها، الجزءالثانی، محقق علی شیری، بیروت: دارالفکر.
ابن قتیبه الدینوری، أبو محمد عبد الله بن مسلم (1992). المعارف، ثروت عکاشة، القاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ابن قیم الجوزیه، شمس الدّین محمّد بن أبی بکر بن أیّوب الزّرعی (1377ق). طب النبوی، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1407ق/1986م). البدایه و النهایه، ج7، 11، 12، الناشر: دارالفکر.
ابن منظور، محمد بن مکرم بن علی ابوالفضل جمال الدین (1414ق). لسان العرب، ج1، 13، بیروت: دار صادر.
احمد العدوی (2018). الطاعون فی العصر الاموی، صفحات المجهوله من تاریخ الخلافه الامویه، بیروت: المرکز العربی،     للابحاث و دراسه السیاسات.
اخوینی بخاری، ابوبکر ربیع بن احمد (1344). هدایه المتعلمین فی‏الطب‏. به اهتمام جلال متینی، دانشگاه مشهد.
البخاری، محمد بن اسماعیل بن ابراهیم الجمعی (1377ق). ج 9، بیروت: دارالکتب العلمیه.
براقی، حسین (1381). تاریخ کوفه. ترجمه سعید راد رحیمی، مشهد: آستان قدس رضوی.
بلعمی، ابوعلی (1378). تاریخنامه طبری، ج 3، به تصحیح محمد روشن، تهران: سروش.
بیرونی، ابوریحان (1386). آثارالباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت، تهران: امیرکبیر.
تتوی، قاضی احمد و آصف خان قزوینی (1382). تاریخ الفی، به تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، ج3، 8،  تهران: علمی             و فرهنگی
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد (1376). ثمارالقلوب فی المضاف و المنسوب، ترجمه رضا         انزابی نژاد، مشهد: دانشگاه فردوسی.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد (1384). شاهنامه ثعالبی، ترجمه محمود هدایت، تهران: اساطیر.
جرجانی،  سید اسماعیل (1391). ذخیره خوارزمشاهی، ج7، قم: مؤسسه احیاء طب طبیعی.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله چلبی (1376). ترجمه تقویم التواریخ، مترجم ناشناخته، به تصحیح میرهاشم محدث،      تهران: احیاء کتاب.
خوارزمی، ابوعبدالله (1409ق). مفاتیح العلوم، المحقق ابراهیم الابیاری، الناشر: دارالکتب العربی.
خواندمیر، غیاث‏الدین بن همام‏الدین (1380). تاریخ حبیب السیر، ج1، 2، تهران: خیام.
دالس، مایکل والتز (1397). مرگ سیاه در خاورمیانه، ترجمه آزاده حیدریان، دزفول: انتشارات دانشگاه صنعتی جندی       شاپور دزفول.
ذهبی، شمس الدین (1410ق/1990م). تاریخ الاسلام، ج 5، محقق عمر عبدالسلام تدمری، دارالکتب العربی.
طبری، محمد بن جریر (1387ق). تاریخ الامم و الملوک، تاریخ الطبری‏، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 2، 4، 5، 6،             بیروت: روائع التراث العربى‏.
فاسی، محمد بن احمد (1419ق). العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین. الجزء الرابع، بیروت: دار الکتب العلمیه.
مسعودی، علی بن حسین (1425ق/2005م). مروج الذهب و معادن الجوهر. ج1، بیروت: مکتبه العصریه.
النووی، ابوزکریا (1414ق). الاذکار النوویه، حلیة الأبرار وشعار الأخیار فی تلخیص الدعوات والأذکار المستحبة فی اللیل والنهار. بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع.            
 
Bennison, Amira K (2009). The Great Caliphs, the Golden Age of the Abbasid Empire,        Yale University press, New Haven & London.
Bray, R. S (2004). Armies of Pestilence: Impact of Disease on History, James Clarke &        Co.
Conrad, Lawrence. I (1981).“Arabic Plague Chronologies and Treatises: Social and Historical Factors in the Formation of a Literary Genre”, in: Studia Islamica, Brill, No.      54, pp. 51-93.
Dols, Mischael W (1974). “Plague in Early Islamic History”, in: Journal of the American     Oriental Society, California State University, Hayward, California, 94.3 (pp. 371-383).
Duri, A.A (2007). “Baghdad”, in: Historic Cities of the Islamic World, edited by C.             Edmund Bosworth, Brill, Leiden, Boston (pp. 30-47).
Gil, Moshe (1997). History of Palestine, 634-1099, Translated from the Hebrew by Ethel      Broido, Cambridge University Press.
Little, Lester K (2007). “Life and Afterlife of the First Plague Pandemic”, in: Plague and      the End of Antiquity, The Pandemic of 541–750, Edited by Lester K. Little, Cambridge            University Press (pp. 3-32).
Magner, Lois N (2005). A History of Medicine. London, New York, Singapore: Taylor & Francis.