نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد ومحقق تاریخ علم دوره اسلامی - دانشگاه تهران

2 دانشیار پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران

چکیده

ستاره‌شناسان در دوره‌های متأخر نجوم اسلامی بیشتر تحت تأثیر فلسفه طبیعی ابن‌سینا قرار داشند. بنابراین بر روی استفاده از مبانی فلسفه طبیعی در تئوری‌های نجومی متمرکز شدند و همین موضوع باعث نقد به مسأله معدل‌المسیر بطلمیوس و ابداع مدل‌های جایگزین شد. ریشه ابداع این مدل‌ها را باید در علاقه مسلمانان به قائل‌شدن طبیعت مادی برای افلاک و در نتیجه جست‌وجوی علل پدیده‌ها در مبانی فلسفی دید. این درحالی ‌است که بطلمیوس از مدل‌های خود تنها برای تبیین جهان بهره می‌برد و ظاهراَ حداقل در مجسطی به‌دنبال یافتن علل حرکات نبود. اعتقادات فلسفی ستاره‌شناسان درخصوص حرکت افلاک را در مباحث دیگری چون جنس افلاک، بساطت آنها و نوع حرکات آنها می‌توان ملاحظه کرد که همگی ریشه درتلاش برای یافتن علل حرکات سیارات و افلاک دارد. علاءالدین علی قوشچی دانشمندی است که در انتهای دوره درخشش نجوم اسلامی سعی در نوعی بازگشت به تبیین پدیدارها به‌جای جست‌‌وجو در علل مبتنی بر فلسفه طبیعی دارد. دلیل این موضوع را باید در بی‌اعتمادی به مبانی فلسفی دانست که خود ریشه در تجربیات و نگرش‌های خاص قوشچی دارد که در این مقاله به آنها پرداخته خواهد شد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Qushji's Cosmology, Saving the Phenomena instead of Making Theory about the Motion of Celestial Bodies

نویسندگان [English]

  • Sadegh Shahriar 1
  • Iraj Nikseresht 2

1 Master and researcher in the history of Islamic science - University of Tehran

2 Associate Professor, Institute of History of Science, University of Tehran

چکیده [English]

. Astronomers in later periods of Islamic astronomy were more influenced by Avicenna’s natural philosophy, So they used the basics of natural philosophy in astronomical theories. This prompted them to try to replace the Equant model proposed by Ptolemy with new models. Muslim astronomers and philosophers were interested in considering the spheres as material bodies and sought the cause of phenomena in philosophical discussions. But Ptolemy used his models only in explaining the universe in his book, Almagest. And his aim was not to find the cause of the motion of the planets and spheres. Astronomers' philosophical beliefs about the motion of the spheres can be seen in other topics, such as the material of the spheres, their simplicity, and the type of motion they all have. These views are due to their interest in finding the cause of the planets' motion. Ali Qushji lived in the last years of the astronomical period in Islamic civilization. He wanted to save the phenomena instead of finding the reasons for what happened. Because he was distrustful of astronomical theories.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ali Qushji
  • Alternative planetary models
  • sphere
  • Simplicity of spheres
  • saving the phenomena
  • ابن سینا، حدود یا تعریفات، ترجمه، مقدمه و تعلیقات محمّد مهدی فولادوند همراه با متن عربی، انتشارا ت سروش، چاپ دوم، 1366.
  • ابن سینا ، اشارات و تنبیهات ، ترجمه و شرح حسن ملکشاهی ، جلد اول، تهران، انتشارات سروش، چاپ سوم 1375شمسی.
  • ابن‌سینا، الاشارات و التبیهات مع الشّرح المخلص نصیرالدّین محمّد بن محمّد بن الحسن الطوسی، الجزء الثانی فی علم الطبیعه، نشرالبلاغه- قم، ج.2، 1375ش.
  • ابن‌سینا، النّجاه من الغرق فی بحر الضلالات،تصحیح محمد تقی دانش‌پژوه،تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1379ش.
  • ابن­سینا، رساله در حقیقت و کیفیت سلسله­ی موجودات و تسلسل اسباب و مسببات، مقدّمه و حواشی و تصحیح دکتر موسی عمید، انجمن آثار و مفاخر ادبی و دانشگاه بوعی­سینا، همدان، 1383.
  • ابن‌سینا، دانشنامه علائی : طبیعیات، با مقدّمه و حواشی و تصحیح سید محّمد مشکوة، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و دانشگاه بوعلی سینا، چاپ دوم، 1383.
  • ابن­سینا، مجموعه رسائل (رساله مبداء ومعاد)، تصحیح و توضیحات، سید محمود طاهری، قم، انتشارات آیت اشراق، 1388.
  • ابن­سینا، الهیات از کتاب شفا، ویرایش و ترجمه ابراهیم دادجو، انتشارات امیرکبیر،چاپ دوّم،1390.
  • ارسطو، طبیعیت، ترجمه علی اکبر فروقی، تهران، انتشارات دانشگاه ملی ایران، 1358شمسی.
  • ارسطو، در آسمان، ترجمه اسماعیل سعادت، تهران، انتشارات هرمس، چاپ اول 1379.
  • آژند، یعقوب، ایلخانان، انتشارات مولی، تهران 1384شمسی.
  • اژدر، علی­رضا، «مواضع ناسازگاری مباحث علوم طبیعی و آموزه های دینی از دیدگاه غزالی، سببیت و نفس»، مجله نامه حکمت، شماره 2، پائیز و زمستان 1382شمسی.
  • الهی قمشه­ای، محی­الدین مهدی، حکمت الهی عام و خاص به ضمیمه شرح فصوص حکیم فارابی و قسمت روانشناسی و منطق، تهران، انتشارات هرمس، 1388شمسی.
  • امینی، حسن، الرساله المعینیه خواجه نصیرالدین طوسی، تحقیق و تصحیح، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، استاد راهنما دکتر ایرج نیک‌سرشت، 1387.
  • ایمان­پور، منصور، "نقش نظریه افلاک در آراء فلسفی فیلسوفان اسلامی"، مجلّه تاریخ فلسفه، سال دوم شماره اول، تابستان 1390.
  • بارتولد، ولادیمیر واسیلویچ، الغ بیک و زمان او، ترجمه حسین احمدی پور، تبریز انتشارات چهر، 1336شمسی.
  • باقری، محمد، از سمرقند به کاشان ، نامه­های غیاث­ا لدین جمشید کاشانی به پدرش، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران 1375 شمسی.
  • بیرونی خوارزمی، ابوریحان محمد بن احمد، التفهیم لاوایل صناعه التنجیم، با تجدید نظر و تعلیقات و مقدمه جلال­الدین همائی. تهران،1362.
  • بیرونی، ابوریحان، فی تحقیق ماللهند، ترجمه منوچهر صادقی سها، موسسه­ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362.
  • پینس، س، «نظریه حرکت وضعی زمین در عصر بیرونی»، ترجمه بهناز هاشمی­پور، مجله معارف، دوره سیزدهم، شماره 2،مرداد-آبان 1375 شمسی،ص. 43تا 47.
  • پینس، س، نقد ابن‌هیثم به بطلمیوس، ترجمه بهناز هاشمی‌پور، مجله فرهنگ، شماره 20 و 21، زمستان 75 و بهار 76،صص319- 325)
  • حسینی اردکانی، احمدبن محمد، مرآت الاکوان ( تحریر شرح هدایه ملاصدرا)، مقدمه تصحیح و تحقیق عبدالله نورانی، اننتشارات علمی و فرهنگی ،1375شمسی.
  • حیدرزاده، توفیق،«نظام بطلمیوسی و مدل های غیر بطلمیوسی پیش کپرنیک»، مجله میراث جاوید، شماره 3و4، پائیز و زمستان 1375.
  • دادبه، اصغر، سعید انواری، «ابوعلی سینا و فلک محددالجهات»، مجله مقالات و بررسی­ها، دفتر77(2)فلسفه، بهار و تابستان1384شمسی.
  • دادبه ، اصغر ،‌ سعید انواری ، «نظریه افلاک و تاثیر آن بر فلسفه اسلامی »، مجلّه‌ی حکمت سینوی، پاییز و زمستان 1386.
  • دایره المعارف اسلامی، ج14، ذیل «ت»،نوشته رضا محمدزاده، 1385 شمسی، ص.579-581.
  • دانشنامه جهان اسلام، ج 13، ذیل « ح»، نوشته احمد جبار، 1388 شمسی، ص.42-45.
  • دهخدا، علی اکبر ، شرح حال نابغه شهیر ایران ابوریحان محمد بن احمد خوارزمی بیرونی ، تهران، چاپخانه مجلس، 1324.
  • رجب، جمیل ، بهناز هاشمی پور,دانشنامه جهان اسلام، جلد ده ، مدخل تاریخ علم، جفت طوسی.         
  • سعادت مصطفوی، سید حسن، دروس الهیات نجات شیخ الرئیس ابوعلی سینا، به کوشش حسین کلباسی اشتری، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران،1394.
  • سمرقندی، دولتشاه، تذکره الشعراء، به کوشش محمد رمضانی، تهران، نشر کلاله خاور ، 1335شمسی.
  • سوادی، فاطمه، «رساله­ای فارسی درباره محاسبه جیب یک درجه»، مجله تاریخ علم دانشگاه تهران، شماره 6، 1387شمسی.
  • سهروردی، شیخ شهاب­الدّین یحیی، حکمت الاشراق، ترجمه و شرح دکتر سیّد جعفر سجادی،انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دهم،1390.
  • شعرانی، ابولحسن، ترجمه و شرح فارسی کشف­المراد جمال الدین حلی در شرج تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی، تهران ، انتشارات هرمس، 1388شمسی.
  • شهریار، صادق، آراء و آثار نجومی قوشچی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما دکتر ایرج نیک‌سرشت، پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، 1389.
  • صدرالمتالهین، اسفار اربعه، ترجمه محمد خواجوی، جلد 3، تهران، انتشارات مولی،1378شمسی.
  • طوسی، خواجه نصیرالدین طوسی، رساله معینیه، تصحیح و تحقیق حسن امینی، پایان­نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما دکتر ایرج نیک­سرشت، پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، 1387شمسی.
  • غزالی، ابو حامد بن محمد، تهافه الفلاسفه، تحقیق موریس بویج، بیروت.
  • کرول، ویلیام ،«کیهان­شناسی هاکینگ و ابن­سینا»، ترجمه پیروز فطورچی، نامه علم و دین 21-24 پائیز 1382 تابستان 1383شمسی.
  • فارابی، ابونصر، رسائل فلسفی، مترجم سعید رحیمیان، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول1387.
  • قطب‌الدین شیرازی، درّه‌التاج، بخش نخستین:منطق،امور عامه، طبیعیات، الاهیات، مقدمه و تصحیح سید محمد مشکاه، انتشارات حکمت، چاپ اول، 1385.
  • فوربزمنز، بئاتریس، قدرت، سیاست و مذهب ئر عصر تیموریان، ترجمه حسن اسدی، انتشارات مولی، 1392.
  • قلندری، حنیف، "ماهیت افلاک : بررسی مفهوم فلک در آثار هیئت"، تاریخ علم ، بهار و تابستان 1390 ،شماره 10، صفحه 108-67.
  • قوشچی، علاء الدین علی ، فارسی هیات، نسخه شماره c/86 چاپ سنگی دانشگاه تهران کتابخانه مرکزی
  • قوشچی، علاء الدین علی ، شرح زیج الغ بیک، نسخه خطی شماره 3420کتابخانه ملی ملک
  • قوشچی، علاءالدین علی، شرح تجریدالاعقاید، چاپ سنگی، دانشکده الهیات دانشگاه تهران
  • کمبریج، تاریخ ایران دوره تیموریان، ترجمه یعقوب آژند، تهران ،1379شمس
  • کینگ، دیوید.ا.، «نجوم اسلامی»، ترجمه لیلا هوشنگی، مجله میراث جاویدان، سال چهارم، شماره 3و4،پائیز و زمستان 1375.
  • گمینی، امیرمحمد، مدل سیاره ای قطب الدین شیرازی برای سیارات خارجی (مریخ، مشتری و زحل) بر اساس کتاب اختیارات مظفری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران،پژوهشکده تاریخ علم، استاد راهنما دکتر حسین معصومی همدانی.
  • لیوینگتون، جان، «سخنی درباره تذکره خواجه نصیرالدین طوسی»، ترجمه حسن طارمی، مجله فرهنگ، شماره 44 و 45، زمستان 81 و بهار 82 شمسی.
  • مظفری، سیّد محمد، «بررسی انتقادی تأثیر ابن‌سینا بر جریان اخترشناسی در دوره اسلامی و نقد نظریه انقلاب علمی در رصدخانه مراغه»، مجله تاریخ و تمدن اسلامی،پاییز و زمستان 1389 - شماره 12 ، صص.47 تا
  • معصومی همدانی، حسین، "ابن‌سینا طوسی و مسأله‌ی بساطت اجرام آسمانی"، مجموعه مقالات استاد بشر، زیر نظر معصومی همدانی و محمد جواد انواری، نشر میراث مکتوب، 1391.
  • معصومی همدانی، حسین، "تکمله الاقتصاص"، دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد 12، تهران، 1383.
  • ملّاصدرا، الحکمه­المتعالیه فی اسفارالعقلیه­الاربعه، دار احیاء­الترّاث العربی بیروت، 1423ق.
  • محمدزاده، رضا، «مبادی علوم طبیعی»، مقالات و بررسی ها دفتر 66، زمستان 78،ص. 121- 137.
  • مطهری، مرتضی، حرکت و زمان در فلسفه اسلامی،جلد 1، تهران، انتشارات حکمت، 1366شمسی.
  • ملاصدرا، محمدابن ابراهیم، حکمت متعالیه فی الاسفار التعلیمه الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی1990، جلد 2.
  • ملکشاهی، حسن ، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا، جلد اول، تهران، انتشارات سروش، چاپ سوم 1375شمسی.
  • میرجعفری، حسین، تاریخ تیموریان و ترکمانان، اصفهان، دانشگاه اصفهان، 1375شمسی .
  • نالینو، کرلو آلفونسو، علم الفلک تاریخه عندالعرب فی القرون الوسطی، ترجمه احمد آرام ، تهران، کانون نشر، پژوهش­های اسلامی، 1349شمسی.
  • نصر، سید حسین، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، شرکت سهامی انتشارات علمی و فرهنگی چاپ چهارم 1377شمسی.
  • نصر، سید حسین، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی چاپ دوم 1384 شمسی.
  • نیک‌سرشت، ایرج، صادق شهریار، "مسأله بساطت فلک محدّدالجهات و مناقشه قوشچی در آن (با تأکید بر مقصد دوّم از فصل دوّم شرح تجرید الاعتقاد"، مجله تاریخ علم، دوره 13 بهار و تابستان1394 شماره 1 (پیاپی 18) .
  • واندروردن، بارتل.ل، پیدایش دانش نجوم ، ترجمه همایون صنعتی زاده، انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان، 1386 شمسی.
  • ورجاوند، پرویز، کاوش رصدخانه مراغه ، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم 1384شمسی.
  • هوخندایک، یان پ، دانشنامه جهان اسلام، جلد7.

 

  • Fazlıoğlu, İhsan,“Qūshjī: Abū al QāsimAlā  al DīnAlīibnMuḥammadQushčizāde”, Thomas Hockey et al. (eds.). The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Springer Reference, New York, Springer, 2007.
  • Fazlioglu, Ihsan, “The Samarqand Mathematical-Astronomical School: A Basis for Ottoman Philosophy and Science” Journal for the History of Astronomy.2008.Vol.14.
  • Giahi Yazdi, Hamid-Reza, “Solar Eclipses Medieval Islamic Civilization: A Note on Cultural and Social Aspects”, Tārīkh-cElm) Iranian Journal for the History of Science (, 2008, pp.75-82.

Nikseresht ; Iraj ; Démocrite, Platon et La physique des particules élémentaires, L’Harmattan ; Paris, 2007.

Platon. Timeé, traduction, introduction et notes par Luc Brisson, Paris, GF-Flammarion, 1955.

Rgep, F , Jamil, Nasir al-Din al-Tūsī’s Memoir on Astronomy (al-Tadhkira fi `ilm al-hay’ a) , Edition, Translation, Commentary and Introduction. 2 vols. Sources in the History of Mathematics and Physical Sciences. New York: Springer- Verlag, 1993.

  • Ptolemy, Almagest, edited by G.J.Toomer, New jersey, 1998.
  • Ragep , F. Jamil, “Ali Qūshjī and Regiomontanus: eccentric transformations and Copernican revolution” , Journal for the History of Astronomy,36, Nov 2005,pp.359-371.
  • Ragep ,F.Jamil, “Tūsi and Copernicus: The Earth Motion in Context”.Cambridge University Press,p.145- 163.

 

  • Ragep ,Gamil, “Freeing Astronomy from Philosophy: An Aspect of Islamic Influence on Science”,Osiris,2nd Series,Vol.16.Science in Theistic Context:Cognitive.Dimension, (2001), pp.49-64+66-71.

 

Saliba, George, “Arabic planetary theories after the eleventh century AD”, Encyclopedia of the History of Arabic Science, edited by Roshdi Rashed, Routledge London and New york, Volum 1.

  • Saliba , George, “The Astronomical Tradition Of Maragha: A Historical Survey And Prosepects for future Research”, Arabic sciences and philosophy, vol.1,1991,pp.67-99.

 

  • Saliba , George, “Ali Qūshjī reform of the petolemic model for mercury”. Arabic sciences and philosophy, 3, 1993, pp 161- 203.
  • Saliba ,George , “Reform of Ptolemaic Astronomy at the Court of Ulugh Beg, Studies in the History of Exact Sciences in Honowr of David Pingree, Edited by Charles Burnett, Jan Hogendijk, Kim Plofker and Michio Yauo, Bills, leiden,2004.
  • Sayili, Aydin “The Causes of the Decline of Scientific Work in Islam The Observatory in Islam”,2nd .U.S.A, Amo Press, 1981.